Ο σπόρος της δημιουργικότητας βρίσκεται μέσα σε κάθε παιδί, η ανάγκη και η επιθυμία για παιχνίδι, πειραματισμό και ανακάλυψη είναι έμφυτες και ασυγκράτητες. Με τη γέννηση του ξεκινάει μια αναζήτηση, μια δημιουργική περιπέτεια. Δεξιότητες και γνώσεις που εμείς τις κατέχουμε, για τα παιδιά αποτελούν προκλήσεις, ψάχνουν και βρίσκουν διαφορετικούς τρόπους να βλέπουν και να κάνουν τα πράγματα.
Αυτός ακριβώς είναι και ο ορισμός της παιδικής δημιουργικότητας (Smith, 1966 και May, 1975): το να έχει το παιδί την ικανότητα να χρησιμοποιεί τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις του και σε συνδυασμό με καινούρια ερεθίσματα που εμφανίζονται μπροστά του να συνθέτει και να ανακαλύπτει για πρώτη φορά κάτι καινούριο για αυτό. Στην πραγματικότητα, τα παιδιά τα ανακαλύπτουν όλα από την αρχή, το περπάτημα, τη γλώσσα, τα συναισθήματα, τη ζωγραφική, το διάβασμα,...
Η δημιουργικότητα λοιπόν είναι κάτι που όλοι οι άνθρωποι διαθέτουμε από το ξεκίνημα της ζωής μας, αλλιώς η εξέλιξη του είδους μας δε θα ήταν και τόσο πιθανή.
Τι συμβαίνει όμως στην πορεία προς την ενηλικίωση και χάνουμε όλη αυτή την ορμή; Οι ψυχολογικές πιέσεις που δεχόμαστε από παιδιά ξεκινάνε από τόσο νωρίς, που συχνά μεγαλώνουμε και δε θυμόμαστε καν ότι κάποτε διαθέταμε αυτή την έμφυτη ορμή και ελευθερία για εξερεύνηση, την αυτοπεποίθηση για δράση και δημιουργία.
Ενώ συνήθως ξεκινάμε το σχολείο με αγάπη για δημιουργία και ανακάλυψη, αγαπάμε τα χρώματα, την τέχνη και τα γράμματα, σταδιακά χάνουμε το ενδιαφέρον μας, η τέχνη γίνεται ανάμνηση, και η μάθηση γίνεται δυσκολότερη.
Η δημιουργικότητά μας σημειώνει μείωση μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, όπως άλλωστε δείχνουν οι σχετικές έρευνες, σύγχρονες και παλαιότερες. Στα σχολεία και στην κοινωνία, με κυρίαρχα στοιχεία την επιτήρηση, τον ανταγωνισμό, τον κομφορμισμό, την κριτική και την αξιολόγηση, σε συνδυασμό με την απουσία έμφασης της ανάγκης για καλλιτεχνική αναζήτηση, και το φόβο για το διαφορετικό και το ασυνήθιστο, το δέντρο της δημιουργικότητας δεν είναι δυνατόν να ανθίσει. Το αποτέλεσμα; Καταλήγουμε να πιστεύουμε ότι «δεν έχουμε ταλέντο», ότι «δεν τα καταφέρνουμε με τα καλλιτεχνικά», ότι «δεν μπορούν όλοι να είναι δημιουργικοί», και αποδεχόμαστε αυτό που μας έκαναν να πιστέψουμε. Αποθαρρυνόμαστε, δεν εξασκούμε τη φαντασία μας, ασκούμε με τη σειρά μας σκληρή κριτική στον εαυτό μας και δεν επιτρέπουμε τα λάθη. Χάνουμε την αθωότητα και την παιδικότητά μας, κι αυτό μπορεί να μας λείπει για πάντα. Για καλή μας τύχη, υπάρχουν γύρω μας πολλά μικρά παιδιά να μας θυμίζουν όλα αυτά που χάνουμε και ξεχνάμε, και αν τα προσεγγίσουμε με σεβασμό και διάθεση να μάθουμε από αυτά και όχι να τα διδάξουμε, μπορεί να ξαναδούμε το παιδί μέσα μας
.Για να καταφέρουμε όμως να ακολουθήσουμε το παιδί μας στις αναζητήσεις του, και να δώσουμε ώθηση στη δημιουργικότητά του (και στη δική μας), καλό είναι καταρχήν να γνωρίζουμε ποιοι είναι αυτοί οι «δολοφόνοι» της δημιουργικότητας, creativity killers, όπως αναφέρονται στην αγγλική βιβλιογραφία. Είναι κοινές συμπεριφορές και στάσεις, που λίγο πολύ όλοι γνωρίζουμε από προσωπικές εμπειρίες, σχολικές ή οικογενειακές, και συχνά, άθελά μας, αναπαράγουμε. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα δεκάδων ερευνών της Amabile και πολλών άλλων ερευνητών σχετικά με τη δημιουργικότητα των παιδιών, από τη δεκαετία του '70 μέχρι και σήμερα, οι παρακάτω συμπεριφορές μπορούν να δηλητηριάσουν το παιδικό μυαλό με τέτοιο τρόπο ώστε εύκολα να οδηγήσουν στη μείωση της δημιουργικότητας που παρατηρείται μετά τα πρώτα χρόνια της ζωής μας.
1. Επιτήρηση- κάνουμε το παιδί να νιώθει ότι συνεχώς το κοιτάμε, τα ελέγχουμε.
2. Αξιολόγηση- κάνουμε το παιδί να ανησυχεί για το πώς οι άλλοι θα κρίνουν αυτό που κάνει. Τα παιδιά όταν παίζουν πρέπει να ασχολούνται κυρίως με το τι ικανοποιεί αυτά τα ίδια, όχι τους άλλους.
3. Ανταγωνισμός- βάζουμε τα παιδιά σε μια κατάσταση σύγκρισης, όπου κάποιος είναι καλύτερος ή χειρότερος, ή όχι το ίδιο καλός.
4. Υπερβολικός έλεγχος- επεμβαίνοντας συνεχώς και δείχνοντας στα παιδιά μας το πώς ακριβώς να κάνουνε κάτι, δημιουργούμε την αίσθηση ότι η εξερεύνηση και η αναζήτηση είναι περιττές.
5. Επιβράβευση – αν χρησιμοποιηθεί υπερβολικά, ή λανθασμένα, μπορεί να αφαιρέσει το εσωτερικό κίνητρο από το παιδί, κάτι που σταδιακά μπορεί να οδηγήσει το παιδί σε παραίτηση από τη διαδικασία.
6. Πίεση, Προσδοκίες- περιμένουμε να δούμε το αποτέλεσμα από τις δράσεις των παιδιών μας, και οι προσδοκίες μας αυτές μπορεί να καταπιέζουν και στεναχωρούν το παιδί.
Αν θέλουμε λοιπόν να σεβαστούμε τα δικαιώματα των παιδιών και να διατηρήσουμε ζωντανό το δέντρο της δημιουργικότητας καλό είναι να θυμόμαστε:
• Να δίνουμε το χρόνο για δημιουργική έκφραση μέσω παιχνιδιού και τέχνης. Τα παιδιά χρειάζονται πολύ χρόνο μη δομημένου παιχνιδιού φαντασίας, χωρίς την άμεση καθοδήγηση από ενήλικους, χωρίς υποδείξεις και εντολές και χωρίς διακοπές.
• Να παρέχουμε ερεθίσματα και υλικά που βοηθούν τα παιδιά να δημιουργήσουν αλλά χωρίς να τους λένε τι να δημιουργήσουν, πού να βάψουν και πώς να πλάσουν, να αποφεύγουμε τα πολλά εμπορικά παιχνίδια που τελικά μειώνουν τις δυνατότητες, να δίνουμε υλικά της φύσης και της καθημερινότητας.
• Να επιτρέπουμε στο παιδί να παίρνει ρίσκα, να κάνει λάθη και να αποτυγχάνει. Από τα λάθη παίρνουν τα μεγαλύτερα μαθήματα, και όταν αρχίζουν να τα φοβούνται υποσκάπτεται η δημιουργικότητά τους. Καλό είναι να συζητάμε με τα παιδιά για τα λάθη που εμείς κάνουμε και το τι μαθαίνουμε από αυτά, ώστε τα παιδιά να συνηθίσουν στην ιδέα ότι τα λάθη επιτρέπονται και μπορούν να είναι κέρδος.
• Να μην επιβραβεύουμε τις δημιουργικές και καλλιτεχνικές προσπάθειες τους, δεν το χρειάζονται στην πραγματικότητα. Το κίνητρό για δράση και δημιουργικότητα είναι εσωτερικό, δε δημιουργούν για να κερδίσουν κάτι εξωτερικό. Μπορούμε όμως να επαινούμε επιβραβεύοντας λεκτικά την προσπάθεια και τη συμμετοχή σε κάποια δραστηριότητα, πχ «βλέπω πως δούλεψες με πολύ δύναμη τον πηλό», «προσπάθησες πολύ για να το κάνεις τόσο ψηλό!»
• Να μην αξιολογούμε, να μην κριτικάρουμε (ούτε λεκτικά, ούτε με τη γλώσσα του σώματος). Το κακό είναι ότι είτε θετικά αξιολογήσουμε (μπράβο είναι πολύ ωραίο!), είτε αρνητικά (χάλια έγινε η ζωγραφιά σου, δε φαίνεται καθαρά), το παιδί μαθαίνει ότι κάποιος θα κρίνει το έργο του, ότι σε κάποιον θα αρέσει ή όχι, κι έτσι σταδιακά μπορεί να οδηγηθεί στην εγκατάλειψη της προσπάθειας. Αντί να αξιολογήσουμε μπορούμε να περιγράψουμε την προσπάθεια του παιδιού, πχ. βλέπω πως εδώ έριξες πολλά χρώματα και ανακατεύτηκαν μεταξύ τους!, ή να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας, πχ «τα χρώματα αυτά μου θυμίζουν το καλοκαίρι που το αγαπώ πολύ».
• Όταν το παιδί παίζει ή ασχολείται με καλλιτεχνικές δραστηριότητες, να προσπαθούμε να μη διδάσκουμε, να μην καθοδηγούμε, να μη δίνουμε τα δικά μας πρότυπα και να μην περιμένουμε από το παιδί παρόμοια με τα δικά μας δημιουργήματα. Πρέπει να καταφέρουμε να δώσουμε την ελευθερία να δοκιμάσουν τις ιδέες τους, ακόμα κι αυτές που δε βγάζουν κανένα νόημα για εμάς.
Όλα αυτά βέβαια είναι μάλλον δύσκολο να τα καταφέρουμε από τη μια μέρα στην άλλη. Οι εκπαιδευτικές εμπειρίες που έχουμε σαν παιδιά και ο ανταγωνισμός της κοινωνίας μας συχνά μας επηρεάζουν και μας οδηγούν στην αναπαραγωγή μαθημένων συμπεριφορών, χωρίς αναγκαστικά να έχουμε ελέγξει την ορθότητά τους. Μπορεί να χρειαστεί μεγάλη προσπάθεια, συχνή εξάσκηση και υπενθύμιση για να καταφέρουμε να αλλάξουμε τους τρόπους μας. Τα μικρά παιδιά μπορούν να μας βοηθήσουν πολύ σε αυτό, αρκεί να τα παρατηρούμε και σε μεγάλο βαθμό να τα μιμούμαστε.
Η δημιουργικότητα και η δυνατότητα εξάσκησής της είναι βασική για τη μάθηση, την καλλιέργεια δεξιοτήτων, τη συναισθηματική υγεία, την κοινωνικοποίηση, την πρωτότυπη σκέψη και τη διαλεκτική. Είναι σημαντική όχι μόνο για το κάθε άτομο ξεχωριστά, αλλά για ολόκληρη τη κοινωνία, και τη χρειαζόμαστε ίσως περισσότερο από ποτέ. Ευτυχώς, ο έρευνες γύρω από τη δημιουργικότητα, εκτός από τη μείωση που παρατηρούν με το ξεκίνημα του σχολείου, δείχνουν ότι σε πολλούς ανθρώπους η δημιουργικότητα ξαναπαρουσιάζει αύξηση προς, ή μετά το τέλος της ακαδημαϊκής τους πορείας. Αυτό σημαίνει ότι η δημιουργικότητα είναι μια δεξιότητα που μπορούμε να αποκτήσουμε, να την εξασκήσουμε και να την ενισχύσουμε σε οποιαδήποτε ηλικία, καταρχήν στον εαυτό μας, και να τη χρησιμοποιούμε όλο και περισσότερο στην καθημερινή μας ζωή.
Οι δημιουργικές και οι καλλιτεχνικές εμπειρίες που θα έχουν τα παιδιά μας, στο σπίτι και στο σχολείο, σε μεγάλο βαθμό θα καθορίσουν την ανάπτυξή τους, τις επιλογές τους, την ικανότητα τους να προσφέρουν και να δημιουργήσουν κάτι πρωτότυπο και διαφορετικό. Σε μεγάλο βαθμό επίσης θα καθορίσουν και τις κοινωνικές εξελίξεις. Είναι ευθύνη όλων μας, εκπαιδευτικών και γονέων, να προσφέρουμε χώρο, χρόνο, ερεθίσματα και ενθάρρυνση, να σεβόμαστε τις επιλογές των παιδιών και να μην περιμένουμε τίποτα άλλο εκτός από το να τα βλέπουμε να διασκεδάζουν, έτσι μαθαίνουν καλύτερα και είναι πιο ευτυχισμένα. Και πάντα να θυμόμαστε ότι μεγάλες αλλαγές μπορούν να συμβούν ανάλογα με το πώς φερόμαστε στον εαυτό μας και στην οικογένεια, στο κοινωνικό περιβάλλον και ανάλογα με το τί περιμένουμε και απαιτούμε από τα σχολεία των παιδιών μας. Η καλλιέργεια της δημιουργικής και καλλιτεχνικής σκέψης- αλλά και της κριτικής και ηθικής συγχρόνως-αποτελεί βασική προϋπόθεση.
Σχετική βιβλιογραφία
• Collins M.A. & Amabile T.M. (1999) Motivation and Creativity. In Sternberg, R.J. Handbook of Creativity. Cambridge University Press: USA
• Hennessey, B.A. & Amabile, T.M. (1988). The conditions of creativity. In Sternberg R.J. The nature of creativity. Cambridge University Press: New York, p.11-38
• Lowenfeld, V. & Brittain, W.L. (1982.) Creative and Mental Growth. Macmillan Publishing Co., Inc: USA
• Schirrmacher, R. (2008). Τέχνη και Δημιουργική Ανάπτυξη των Παιδιών. Εκδόσεις Έλλην
Ελένη Οικονομίδου, MSc Αναπτυξιακής Ψυχολογίας
http://www.childit.gr/
Από το Ιστολόγιο
" Παιδί και Ανάπτυξη"
